Edebiyat dergiciliğinin iniş çıkışları içinde kelebek güzelliğine sahip
olmakla yetinmeyip yayımladığı derginin ömrünü uzun mu uzun düşünen,
dolayısıyla yaptığı işi daha baştan gerçekten ciddiye alan dergicilerin
sayısı çok değil. Alınan bütün yollara rağmen hâlâ kısıtlı kalan
yayıncılık dünyamızda bir edebiyat dergisinin ömrünü uzun tutmak için
hem içeriği sağlam ve kalıcı tutmak gerekir hem de ona nitelikli bir
biçim vermek. Belli bir periyot içinde sürekli yenisi yayımlanan
derginin her sayısının ilgi çekici olmasını sağlamak, okurun ödediği
paranın karşılığını pırıl pırıl biçimiyle de aldığı bir dergi yapmak.
Peki son zamanlarda nitelikli edebiyat dergilerini bulundukları yerden ite kaka uzaklaştırmaya başlayıp ortalığı kaplayan tuhaf dergiler topluluğunun bu anlattıklarımız içindeki yeri nedir? Onlar da edebiyat dergisinden sayılıyor. Tümü birden her ay neredeyse yüzlerce edebiyatçı-yazarı konuk ediyor. Popüler olmaya çalışıyorlar ve daha çok okura ulaşmak için büyük bir yarış içindeler. Birdenbire, pıtrak gibi nereden çıktı bu dergiler, gerçekten şaşırtıcı.
Yolun başında Ot var. (Ondan önce Öküz ve Hayvan vardı ama onlar ayrı hikâyeler olarak uzakta kaldı.) Sonra ötekiler ondan çıktı. Ne oldu da bir dalga suyun üstünde kalanları kıyıya vuruverdi. Öyle görünüyor ki, siyasetin, popüler kültürün ve paranın bir araya gelerek oluşturduğu tuhaf bir piyasa oluştu. Bu dergiler arasında siyasal bir çevrenin sahipliğinde olan da var, kendini kadın dergisi olarak tanımlayan da, epeyce hırsla öne atılma güdüsü içinde yaşayan da, edebiyatı tuhaf bir yozlaşmaya uğratan da var da var.
Kapağa Frida Kahlo’nun kült resmini çıkarıp, “Ben aşkın, acının ve devrimin kadınıyım” başlığını atınca, birçok tavır bir anda verilmiş oluveriyor. Sonra okuru canevinden yakalayan yazarları, şairleri, sanatçıları ön ve arka kapaklara yerleştirmek gerekecek. Ve bütün kapaklarda elli yıl öncenin kara-çizgileri. Bunu ötekiler yapıyorsa sen de yapacaksın, yoksa yarışta geride kalırsın. İlle de Nâzım Hikmet, Sabahattin Ali, Sait Faik, Orhan Veli, Edip Cansever, Cemal Süreya, Turgut Uyar, Oğuz Atay, Tezer Özlü, Neşet Ertaş, Müslüm Gürses, Ahmet Kaya... âdeta baş döndürüyor. Kafka da olmazsa olmaz, bilen bilir, onun satışı garantisi hep vardır.
Peki okur, derginin içinde, kapağa çıkarılan yazar ya da şairle ilgili ne bulacaktır? Bir, belki iki yazı, o kadar. Çünkü vitrindir onlar, sevenleri hep bulunur. Sonra da her sayfada tanıdık bir ad. Popüler olmak için zorunludur bu. O yazarlardan da vapurda, otobüste ya da yürürken çabucak okunan yazılar yazması beklenir. Bu dergilerde yayımlanan yazıların kalıcı olacağını, yazarlarının o yazıları neden sonra kitaplarına alacaklarını düşünebiliyor musunuz? Ben sanmıyorum, bir edebiyat okuru olarak yapmamalarını da beklerim.
Popüler olmanın iki ucu var ve ikisi de berbat değil. Biri olumlu anlamda yaygınlık kazanmayla anlatılabilir ama öbürü fena. Sözgelimi bu ülkede en çok satılan roman, Yaşar Kemal’in ölmez eseri ‘İnce Memed I’dir. Belki herkes ‘İnce Memed’in yayıncısı olmak ister ama varsa yoksa hemen çok satmak. Elif Şafak’ın ‘Aşk’ romanı bir yılda neredeyse bir milyona yakın satıldı. Büyük iş. Ahmet Altan’ın yeni romanı da birkaç ayda yüz binden çok satılıverir. Ama kırk yıl sonra da satılır mı Ahmet Altan’ın o romanı, bunu kimse söyleyemez. Oysa ‘İnce Memed’ altmış yılda en çok satılan roman oldu ama yüz yıl sonra da okunmayı sürdüreceğini pekâlâ söyleyebiliriz.
Bu dergilerin yarattığı ortak dil, sözde sokak dilinden geliyor. Aslında bu dil, lümpen dili. Bu dile de zorunlular. Mizah dergilerinden, Öküz’den, Ot’tan gelen bir dil bu. Gırgır dergisi zamanında toplumsal ve siyasal bakımdan büyük bir işlev görürken karikatür sanatını sanat olmaktan çıkarmıştı. Aslında tipik bir postmodern kültür karşılığıydı Gırgır. Herkesin yaptığının karikatür olduğu düşüncesi böylece kök saldı. Bu ‘popüler edebiyat dergileri’ de yazılan her şeyin edebiyat olduğu anlayışına yer açmaya çalışıyor. Açılan boşluğa koşan sayısız yazar nasıl olsa var. Popüler olanın temiz ucunu işe yaramaz gördükten sonra ister istemez sokaktaki insanı en zayıf yerinden yakalamaya çalışırsın.
“Herkesçe paylaşılmak için üretilen kültür ürünü pornografiktir” diyor Adorno. ‘Popüler edebiyat dergileri’nin ürettiği her şeyin herkesçe paylaşılmak bir yana, bir adım daha öne geçerek herkesçe yapılabilir olduğu düşüncesi de pornografinin aslında nerelerde aranması gerektiğini gösterebilir.
Peki bu dergiler niçin hep aynı tezgâhtan çıkıyormuşcasına birbirine benziyor? Aynı kâğıt, aynı baskı kalitesi, aynı kapak anlayışı, aynı iç sayfa düzeni, aynı başlık ve spot yaklaşımı, aynı renk kullanımı ve aynı dil. Sayfalardan fışkıran uyumsuz renk cümbüşü. Bu dergilerden birinin altmış sayfasında kaç renk olduğunu sayabilir misiniz? Yüzlerce. Bu kitsch tasarım anlayışının belli ki kolaylığı da var, bilgisayarda yaparken düşünmenize gerek yok. Her yazının altına renkli bir zemin, boş bulduğunuz alanlara farklı renkler.
Popüler kültür her şeyi birbirine benzetmeye çalışır, bunu amaçlar. Aynı kulvarda bulunanları ortak olana benzemeye koşullar. Çünkü sürüden ayrılan atların vurulacağını düşünür, korkar bundan.
Gene de edebiyat dergisinin aynı zamanda bir estetik nesne, dolayısıyla kapağından içine varıncaya dek nitelikli bir tasarım ürünü olduğu anlayışını yerleştirmeye çalışan dergicilerin on yıllardan beri harcadıkları emekle açılan yolun bu kadar hoyratça geriye çevrilmesini kabul etmek zor.
Peki bu dergilerde yayımlanan metinlerin gerçekten edebiyat metinleri olduğu söylenebilir mi? Bir ay boyunca sayılamayacak çoklukta öykü yayımlıyor bu dergiler. İzlenimlerin, duyguların, düşüncelerin, acıların ve hüzünlerin içten geldiği gibi dışavurulduğu öykülerin yazınsal ölçütlerle değerlendirilmesi neredeyse olanaksız. Sağanak gibi gelen ağdalı, süslü sözler yazılanların belirleyici özeliklerinden. Süslü dilin edebiyat dili olmadığı, bayağılık olduğu demek yeterince anlatılamadı. Herhangi birinde yayımlanan bütün öyküleri okuyunuz, aklınızda ne kalıyor, gerçekten bir edebiyat metni okuduğunuzu düşünüyor musunuz, deneyebilirsiniz.
Geniş bir okur çevresine her ay ulaştıkları düşünülürse, bu dergilerin edebiyatın bu olduğu yanılsamasına güç verdikleri kuşkusuz. Piyasanın ve popüler kültürün açtığı yaralardan sonra buna katlanmak epeyce zor.
Amentüleri şu: Okur bu yazılanları seviyor, biz de okuru seviyoruz. Sürekli nitelikli edebiyat vurgusu yapan elitist edebiyatçıların karşısına bütün yazanların önünün açıldığı bir demokratizm çıkarılmış oluyor. Böylece popüler olana büyük değer, hatta misyon. Alkışlanacak mı?
Oysa aşağı kültürün demokratik sayılması, sonunda kültürün sonsuz yenilgisine giden bir yanılsamadır. Böylece okur sayısı artacak, edebiyat yaygınlaşacak sanılır. Oysa 1 liraya kitap satan yayıncıların ne edebiyata, ne kitap okurluğuna bir liralık katkısı oldu. Kötü olanı aslının yerine geçirir, arabeske yüksek kültür muamelesi yaparsanız, nitelikli olana yüz vermeyenlerin sayısını çoğaltırsınız.
Piyasa dergileri coşkuyla yaşanan bir partinin sarhoşluğuna kendilerini kaptırmış görünüyor. Çırılçıplak soyunmuş, giysilerini aynaların üstüne atmışlar. Ama onların ortak eğlencesi buradan farklı görünüyor. İçerdekiler ne yaptıklarının farkında mı değil, yoksa inandıklarının şehvetini mi yaşıyorlar? Kendi piyasa kültürlerinin yaratıcısı olmaya başladıklarını düşünüyorlar belki ama o piyasa kültürünün öznesi olmak hiçbir zaman onlara düşmez.
Niteliksiz olanın, popüler kültürün yelkenlerini şişiren yönü belirsiz bir rüzgâr esiyor şimdi. Dindiğinde arkada bir enkaz mı kalacak? Gören görüyor ama oralarda yazanların çoğunluğu görmüyor ki yelkenlere üfleyip duruyorlar. Ciddi bir kültür sorunu bu.
Radikal Kitap/Semih GÜMÜŞ
http://kitap.radikal.com.tr/makale/haber/edebiyatin-ustune-basip-gec-434257
Peki son zamanlarda nitelikli edebiyat dergilerini bulundukları yerden ite kaka uzaklaştırmaya başlayıp ortalığı kaplayan tuhaf dergiler topluluğunun bu anlattıklarımız içindeki yeri nedir? Onlar da edebiyat dergisinden sayılıyor. Tümü birden her ay neredeyse yüzlerce edebiyatçı-yazarı konuk ediyor. Popüler olmaya çalışıyorlar ve daha çok okura ulaşmak için büyük bir yarış içindeler. Birdenbire, pıtrak gibi nereden çıktı bu dergiler, gerçekten şaşırtıcı.
Yolun başında Ot var. (Ondan önce Öküz ve Hayvan vardı ama onlar ayrı hikâyeler olarak uzakta kaldı.) Sonra ötekiler ondan çıktı. Ne oldu da bir dalga suyun üstünde kalanları kıyıya vuruverdi. Öyle görünüyor ki, siyasetin, popüler kültürün ve paranın bir araya gelerek oluşturduğu tuhaf bir piyasa oluştu. Bu dergiler arasında siyasal bir çevrenin sahipliğinde olan da var, kendini kadın dergisi olarak tanımlayan da, epeyce hırsla öne atılma güdüsü içinde yaşayan da, edebiyatı tuhaf bir yozlaşmaya uğratan da var da var.
Kapağa Frida Kahlo’nun kült resmini çıkarıp, “Ben aşkın, acının ve devrimin kadınıyım” başlığını atınca, birçok tavır bir anda verilmiş oluveriyor. Sonra okuru canevinden yakalayan yazarları, şairleri, sanatçıları ön ve arka kapaklara yerleştirmek gerekecek. Ve bütün kapaklarda elli yıl öncenin kara-çizgileri. Bunu ötekiler yapıyorsa sen de yapacaksın, yoksa yarışta geride kalırsın. İlle de Nâzım Hikmet, Sabahattin Ali, Sait Faik, Orhan Veli, Edip Cansever, Cemal Süreya, Turgut Uyar, Oğuz Atay, Tezer Özlü, Neşet Ertaş, Müslüm Gürses, Ahmet Kaya... âdeta baş döndürüyor. Kafka da olmazsa olmaz, bilen bilir, onun satışı garantisi hep vardır.
Peki okur, derginin içinde, kapağa çıkarılan yazar ya da şairle ilgili ne bulacaktır? Bir, belki iki yazı, o kadar. Çünkü vitrindir onlar, sevenleri hep bulunur. Sonra da her sayfada tanıdık bir ad. Popüler olmak için zorunludur bu. O yazarlardan da vapurda, otobüste ya da yürürken çabucak okunan yazılar yazması beklenir. Bu dergilerde yayımlanan yazıların kalıcı olacağını, yazarlarının o yazıları neden sonra kitaplarına alacaklarını düşünebiliyor musunuz? Ben sanmıyorum, bir edebiyat okuru olarak yapmamalarını da beklerim.
Popüler olmanın iki ucu var ve ikisi de berbat değil. Biri olumlu anlamda yaygınlık kazanmayla anlatılabilir ama öbürü fena. Sözgelimi bu ülkede en çok satılan roman, Yaşar Kemal’in ölmez eseri ‘İnce Memed I’dir. Belki herkes ‘İnce Memed’in yayıncısı olmak ister ama varsa yoksa hemen çok satmak. Elif Şafak’ın ‘Aşk’ romanı bir yılda neredeyse bir milyona yakın satıldı. Büyük iş. Ahmet Altan’ın yeni romanı da birkaç ayda yüz binden çok satılıverir. Ama kırk yıl sonra da satılır mı Ahmet Altan’ın o romanı, bunu kimse söyleyemez. Oysa ‘İnce Memed’ altmış yılda en çok satılan roman oldu ama yüz yıl sonra da okunmayı sürdüreceğini pekâlâ söyleyebiliriz.
Bu dergilerin yarattığı ortak dil, sözde sokak dilinden geliyor. Aslında bu dil, lümpen dili. Bu dile de zorunlular. Mizah dergilerinden, Öküz’den, Ot’tan gelen bir dil bu. Gırgır dergisi zamanında toplumsal ve siyasal bakımdan büyük bir işlev görürken karikatür sanatını sanat olmaktan çıkarmıştı. Aslında tipik bir postmodern kültür karşılığıydı Gırgır. Herkesin yaptığının karikatür olduğu düşüncesi böylece kök saldı. Bu ‘popüler edebiyat dergileri’ de yazılan her şeyin edebiyat olduğu anlayışına yer açmaya çalışıyor. Açılan boşluğa koşan sayısız yazar nasıl olsa var. Popüler olanın temiz ucunu işe yaramaz gördükten sonra ister istemez sokaktaki insanı en zayıf yerinden yakalamaya çalışırsın.
“Herkesçe paylaşılmak için üretilen kültür ürünü pornografiktir” diyor Adorno. ‘Popüler edebiyat dergileri’nin ürettiği her şeyin herkesçe paylaşılmak bir yana, bir adım daha öne geçerek herkesçe yapılabilir olduğu düşüncesi de pornografinin aslında nerelerde aranması gerektiğini gösterebilir.
Peki bu dergiler niçin hep aynı tezgâhtan çıkıyormuşcasına birbirine benziyor? Aynı kâğıt, aynı baskı kalitesi, aynı kapak anlayışı, aynı iç sayfa düzeni, aynı başlık ve spot yaklaşımı, aynı renk kullanımı ve aynı dil. Sayfalardan fışkıran uyumsuz renk cümbüşü. Bu dergilerden birinin altmış sayfasında kaç renk olduğunu sayabilir misiniz? Yüzlerce. Bu kitsch tasarım anlayışının belli ki kolaylığı da var, bilgisayarda yaparken düşünmenize gerek yok. Her yazının altına renkli bir zemin, boş bulduğunuz alanlara farklı renkler.
Popüler kültür her şeyi birbirine benzetmeye çalışır, bunu amaçlar. Aynı kulvarda bulunanları ortak olana benzemeye koşullar. Çünkü sürüden ayrılan atların vurulacağını düşünür, korkar bundan.
Gene de edebiyat dergisinin aynı zamanda bir estetik nesne, dolayısıyla kapağından içine varıncaya dek nitelikli bir tasarım ürünü olduğu anlayışını yerleştirmeye çalışan dergicilerin on yıllardan beri harcadıkları emekle açılan yolun bu kadar hoyratça geriye çevrilmesini kabul etmek zor.
Peki bu dergilerde yayımlanan metinlerin gerçekten edebiyat metinleri olduğu söylenebilir mi? Bir ay boyunca sayılamayacak çoklukta öykü yayımlıyor bu dergiler. İzlenimlerin, duyguların, düşüncelerin, acıların ve hüzünlerin içten geldiği gibi dışavurulduğu öykülerin yazınsal ölçütlerle değerlendirilmesi neredeyse olanaksız. Sağanak gibi gelen ağdalı, süslü sözler yazılanların belirleyici özeliklerinden. Süslü dilin edebiyat dili olmadığı, bayağılık olduğu demek yeterince anlatılamadı. Herhangi birinde yayımlanan bütün öyküleri okuyunuz, aklınızda ne kalıyor, gerçekten bir edebiyat metni okuduğunuzu düşünüyor musunuz, deneyebilirsiniz.
Geniş bir okur çevresine her ay ulaştıkları düşünülürse, bu dergilerin edebiyatın bu olduğu yanılsamasına güç verdikleri kuşkusuz. Piyasanın ve popüler kültürün açtığı yaralardan sonra buna katlanmak epeyce zor.
Amentüleri şu: Okur bu yazılanları seviyor, biz de okuru seviyoruz. Sürekli nitelikli edebiyat vurgusu yapan elitist edebiyatçıların karşısına bütün yazanların önünün açıldığı bir demokratizm çıkarılmış oluyor. Böylece popüler olana büyük değer, hatta misyon. Alkışlanacak mı?
Oysa aşağı kültürün demokratik sayılması, sonunda kültürün sonsuz yenilgisine giden bir yanılsamadır. Böylece okur sayısı artacak, edebiyat yaygınlaşacak sanılır. Oysa 1 liraya kitap satan yayıncıların ne edebiyata, ne kitap okurluğuna bir liralık katkısı oldu. Kötü olanı aslının yerine geçirir, arabeske yüksek kültür muamelesi yaparsanız, nitelikli olana yüz vermeyenlerin sayısını çoğaltırsınız.
Piyasa dergileri coşkuyla yaşanan bir partinin sarhoşluğuna kendilerini kaptırmış görünüyor. Çırılçıplak soyunmuş, giysilerini aynaların üstüne atmışlar. Ama onların ortak eğlencesi buradan farklı görünüyor. İçerdekiler ne yaptıklarının farkında mı değil, yoksa inandıklarının şehvetini mi yaşıyorlar? Kendi piyasa kültürlerinin yaratıcısı olmaya başladıklarını düşünüyorlar belki ama o piyasa kültürünün öznesi olmak hiçbir zaman onlara düşmez.
Niteliksiz olanın, popüler kültürün yelkenlerini şişiren yönü belirsiz bir rüzgâr esiyor şimdi. Dindiğinde arkada bir enkaz mı kalacak? Gören görüyor ama oralarda yazanların çoğunluğu görmüyor ki yelkenlere üfleyip duruyorlar. Ciddi bir kültür sorunu bu.
Radikal Kitap/Semih GÜMÜŞ
http://kitap.radikal.com.tr/makale/haber/edebiyatin-ustune-basip-gec-434257
